Сонгуулийн албан ёсны нээлт дээр хэлсэн үг

2024 оны 6 дугаар сарын 10-ны өдөр

Эрхэм Сонгогчид оо

ХҮН Намын гишүүд, дэмжигчид ээ

Нэр дэвшигчид ээ

            ​Өнөөдөр улс орон даяар УИХ-ын сонгуулийн албан ёсны нээлтийн өдөр болж байна. ХҮН Намаас зохион байгуулж байгаа энэхүү нээлтийн арга хэмжээнд хуран цугласан Та бүхэнд, мөн Хэвлэл мэдээлэл, Сошиал ертөнцөөр анхааран ажиглаж байгаа нийт иргэддээ ХҮН Намын мэргэжилтэн залуусынхаа нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлж байна.

            ​Монгол улс 1990 оноос хойш УИХ-ын сонгуулийг 9 дэх удаагаа хийх гэж байна. Монгол бол аварга хоёр гүрний дунд өөрийнхөөрөө эрх чөлөөтэй оршин байгаа ардчилсан улс юм. Иймдээ ч гадны улсууд Монголыг Төв болон зүүн Азид орших  “Ардчиллын баянбүрд” гэж нэрлэсэн байдаг. Тэгвэл энэ удаагийн 9 дэх сонгууль нь бидний сүүлийн 4 жил манлайлан өөрчилсөн ҮХНӨ-ийн хүрээнд явагдаж байгаагаараа онцлог бөгөөд Ардчилсан Монгол улсын төлөө өөрсдийн эхлүүлсэн үйл хэргээ цементлэх, үр шимийг нь иргэддээ хүлээлгэн өгөх түүхэн хариуцлагатай сонгуулийн өмнө бид ирээд байна. Монгол улсынхаа 21 аймаг, 9 дүүргээр хамтдаа явж иргэддээ мэдээлэл түгээсэн намынхаа залуус, дэмжигчиддээ болон тогтолцооны өөрчлөлт хийхийг дэмжиж шаардсан нийт Монголчууддаа талархлаа илэрхийлье.

            ​Өмнөх үеийн маань байгуулж, бидэнд хүлээлгэн өгсөн ардчилсан тогтолцоонд ололттой болон засаж залруулах олон зүйлс байгаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Юуны өмнө үзэл санааны өрсөлдөөн хумигдаж,  популизм газар авлаа.  Төрийн үйл хэрэгт олон түмний оролцоо, дуу хоолой дутагдаж тэдний бодит төлөөлөл төрийн ордонд биш талбай дээр эсэргүүцлээ илэрхийлж байна. Бид 1992 онд олон намын тогтолцоотой, парламентийн засаглалтай, бүгд найрамдах улс байна гэж Ардчилсан Үндсэн хуульдаа тусгасан боловч бодит байдалд хэлбэр төдий 2 намын бүлэглэлийн тогтолцоо руу гулсаж, Өнөөдөр бүр нэг намын тогтолцоо уруу шилжээд байна. Үр дүнд нь УИХ-д сөрөг хүчний бодит төлөөлөлгүйгээр сүүлийн 8 жилийг ардаа орхилоо. Авилга, хулгай ч бодитойгоор нүүрлэж, алдаа гаргасан төрийн хүмүүст хариуцлага тооцож чадахгүй байдал руу орсон байна.

ХҮН Нам энэхүү хандлагыг сөрж УИХ-д ганц гишүүнтэй ч олон түмний дуу хоолой болж Хөгжлийн банк,  Нүүрсний 40 их наяд, Цавчаа ногооны хулгай болон Офф-тейк гэрээг ил болгож парламентын сонсголыг зохион байгуулах замаар иргэдийн мэдэх эрхийг хангалаа. Хэрэв ХҮН нам УИХ-д нэг суудалгүй, Нийслэлийн төлөөлөгчдийн хуралд бүлэггүй байсан бол эдгээр хулгайнууд хэзээ ч ил болохгүй байв. Харин одоо эхлүүлсэн ажлаа дуусгаж, авилга авсан эрх мэдэлтэй дарга нарт хуулийн хариуцлага тооцох цаг нь иржээ ХҮНчүүдээ. Үүнийг бид хамтдаа нэр төртэйгөөр хийх болноо.

            ​ХҮН Нам бусад намуудаас юугаараа ялгаатай вэ гэдгийг маш тодорхой 3 зүйлээр онцлоё.

            ​Нэгд, алдаатай оноотой ч өөрийн зөв замаар туулж буй ардчилсан Монголын хөрснөөс соёолон ургаж буй  Улс төрийн анхны том инстүүц бол ХҮН Нам юм. Тиймээс ч бид дүүрэн нэр дэвшилт хийж чадсан шинэ үеийнхий дэмжлэгтэй Хориннэгдүгээр зууны нам билээ.

            ​Хоёрт, бид дотоод ардчиллаа хөгжүүлж ХҮН намаар дамжуулан Монголын Төрд үгүйлэгдээд буй салбар бүрийн мэргэжилтнүүдийг төрийн ачаа үүрүүлэхээр зорьж буй олон түмний оролцоог хангасан улстөрийн инстүүц юм.

            ​Гуравт, бид хурдан өөрчлөгдөж байгаа ертөнцөд шинэ үеийнхний улс төрийн боловсролыг дээшлүүлж, оролцоог нь хангах замаар Ардчиллыг бэхжүүлж, биеэ даасан эдийн засгийн бүтэцтэй тусгаар Монгол улсыг дараа үедээ, үр хүүхдүүддээ өвлүүлж өгөхөөр сэтгэл шулуудсан, эрдэм боловсролыг эрхэмлэсэн “гишүүн” төвтэй нам юм.

            ​ХҮН Нам энэ сонгуулиар монголчуудын эв нэгдлийг эрхэмлэсэн, Төрийн бодлогыг цэгцлэх чадвартай, ард иргэдийн итгэл хүлээсэн Эвслийн Засгийн газар байгуулагдаасай гэж хүсч байна.

            ​Үүний тулд ХҮН Нам Сонгуульд нэр дэвшүүлэхдээ 54 хувь нь эрэгтэй, 46 хувь нь эмэгтэй байхаар, нийт нэр дэвшигчдийн 70 хувь нь Баруунд боловсрол эзэмшсэн мастер докторууд, 30 хувь нь бакалврууд буюу эмч багш, инженер, хуульч, эдийн засагч гээд салбар бүрийн мэргэжилтэн, ажлын туршлагатай 126 лидерээ сонгогч Танд илгээж байна. Та тосоод дэмжээд, сонгоод өгөөрэй.

            ​ХҮН Нам бүх улс төрийн хүчинтэй хамтарч Монголын нийгэмд Маргаашийг илүү сайн болгох өөрчлөлт авчирахыг хүсч байна.

            ​Бид намуудтай гоё сайхан хэллэг, амлалт, олон хуудас хөтөлбөрөөр уралдья гэсэнгүй. Бидний итгэл үнэмшил, мэргэжлийн хандлагад нийцэж байгаа болгоныг ХҮН Нам дэмжиж ажиллах болно.

            ​Тэгвэл бид юу хийхийг зорьж байгаа вэ?

​1. Төрийн Засаглалыг сайжруулна

• ХҮН Нам төрийг цомхон, мэргэжлийн байлгахаас ажлаа эхэлнэ. Юуны өмнө яамдын тоог 9 болгоно. Агентлагийн тоог 2-3 дахин бууруулна. Энэ нь төсвийн хөрөнгийг ихээр хэмнэхээс гадна бизнесийн орчинд бий болсон төрийн дарамтыг арилгах болно.

• Нүүрс, Зэс, Хөгжлийн банк, цавчаа ногооны жинхэнэ хулгайчид, авилгачдад хуулийн хариуцлага тооцно. Иймд хараат бус, хэрэг хурдан шийдвэрлэдэг шүүхийн тогтолцоог бүрдүүлж, Прокурорын байгууллагыг шүүх эрх мэдлийн бус гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага болгоно.

• Авлигатай тэмцэх газрыг зөвхөн урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг болгон өөрчилж, авлига албан тушаалын гэмт хэргийг мөрдөн шалгах бүрэн эрх бүхий тусгай субъектийн гэмт хэргийг мөрдөн шалгах нэгжийг сэргээн байгуулна.

​2. Уул уурхайн Засаглалыг өөрчилнө

• Уул уурхайн төрийн өмчит томоохон компаниудыг иргэдийн хяналттай, нээлттэй хувьцаат компани болгоно. Ялсан намын дарга биш хөндлөнгийн мэргэжлийн удирдлагын багийг томилно.

• Стратегийн ач холбогдол бүхий ордыг уул уурхайн салбарын дэлхий нийтийн чиг хандлагад нийцүүлэн стратегийн ач холбогдол бүхий чухал ашигт малтмалд хамааруулах байдлаар эрх зүйн зохицуулалт хийнэ.

• Баялгийн санг цуглуулж хуваарилахаас илүү хуримтлуулж үржүүлдэг олон улсын жишгээр хөгжүүлнэ.

​3. Татварын дарамтыг багасгаж Зээлийн хүүг бодитой бууруулж, бизнесийн шинэ чиглэлийг дэмжинэ

• Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар(ААНОАТ)-ыг 50 хувиар хөнгөлж, НӨАТ-ын буцаан олголтыг 5 хувь болгон нэмэгдүүлнэ.

•   АМНАТ зэрэг давхардсан татварын дарамтыг арилгана.

• Гарааны бизнесийг санхүүжүүлэх венчур капитал сан байгуулна

• “Сумын хөрөнгө оруулалтын сан” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж орон нутгийн иргэд, аж ахуйн нэгжийг өндөр хүүтэй зээлийн өрийн дарамтаас чөлөөлөх замаар орон нутагт зах зээлийн эдийн засгийг хөгжүүлнэ.

•  Ипотекийн зээлээр хүн амыг орон сууцжуулна

​4. Эрчим хүч,Үйлдвэржилтийг дэмжинэ

• Ган, цемент, шилний үйлдвэрт тэргүүлэх ач холбогдол өгч хөгжүүлнэ

• Эрчим хүчний тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, хөрөнгө оруулалт, өрсөлдөөн, шинэ технологийг дэмжсэн эрх зүйн орчныг бий болгоно. ​

​5. Нийгмийн бодлогыг хүртээмжтэй болгоно

• Багшийн үнэлэмжийг хамгийн өндөрт тавьж цалинг нэмэгдүүлэх эдийн засгийн орчныг бүрдүүлнэ.

• Өмчийн хэлбэр, байршлаас үл хамааран боловсролын чанарыг ижил байлгах бодлого баримтална.

• Хүүхдийн нүдэнд аюулгүй “дижитал сурах бичиг”-ийг үе шаттайгаар нэвтрүүлнэ.

• Суурь тэтгэвэр, хуримтлалын тэтгэвэр, хувийн нэмэлт тэтгэвэр гэсэн олон тулгуурт тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлж тэтгэврийн реформыг цогцоор нь хийнэ.

• 10,000 айл өрхийн цахилгаан болон дулаан хангамжийг нарны эрчим хүчээр хангах төслийг хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлнэ.

Монгол Улсын иргэд, эх орончид, нийт монголчууд аа!

            Нийгмийн хөгжил хүний нэг үе буюу 25-30 жилээр давалгаалан явдаг. Монголчууд бид хөгжлийн нэгэн үе шатыг өндөрлөж, дараагийн шатны босгон дээр зогсож байна. Монгол хүн бүрээс, танаас бүх зүйл хамаарна.

6/28-нд болох УИХ-ын Сонгууль бол дараагийн ээлжийн дарга нар, гишүүдээ сонгох биш, үр хүүхдийнхээ, эх орныхоо ирээдүйг сонгох өдөр юм шүү.

Хэрэв Монгол ХҮН та ирэх 30 жилийг өнгөрсөн 30 жил шиг өнгөрөөхийг хүсэхгүй бол, өнөөдрийн асуудал зовлон, өр төлбөрийг үр хүүхэддээ өвлүүлэхийг хүсэхгүй бол мэргэжилтэн залуусаа, ХҮН намаа сонгоорой.

Өнөөгийн нийгэмд бухимдан суугаа ахмадуудаа,

            Энэ удаа та бүхэн өөрийн харъяалагддаг нам төр биш өсгөж бойжуулсан үр хүүхэд, ач зээ нарынхаа ирээдүйн төлөө, улс орныхоо ирээдүйд саналаа өгөөрэй. Бид өөрчилж чадна.

Ирээдүйдээ итгэл алдан Fuck Off гээд амьдрал хөөн гадагшаа явахаар сэтгэл шулуудсан Залуус аа,

            Төрөө барих нэг өдрийн эрхээ эдэлж сонгуулиа өгцгөө. Өөрийн болон найз нөхдийнхөө нийгмийг өөрчлөх, авсан цалиндаа сэтгэл хангалуун байх, хадгалсан мөнгөөрөө гадагшаа аялах, сурах боломжийг хамтдаа бүтээцгээе. Бид өөрчилнө. ЦАГ НЬ БОЛСОН!

            Монголчууд түүхэндээ хүнд бэрх, итгэмээргүй олон сорилтыг даван туулж, унасан ч дандаа босож ирсэн ард түмэн юм. Харин өнөөдөр Монголын тусгаар тогтнол хоймороосоо сэмрэх ёсгүй!

            Монголоо монголоор нь хадгалж, эх орноо хөгжлийн шинэ шатанд гаргах чин сэтгэл, хүсэл тэмүүлэл, эрдэм мэдлэг, итгэл үнэмшил шингэсэн иж бүрэн хөтөлбөр бидэнд бий. Үүнийг хэрэгжүүлэх ирээдүй хойч, эх орноо гэсэн сэтгэлтэй баг мэргэжилтнүүд бидэнд бас байна. Хамгийн чухал нь энэ бүхнийг ойлгон таних, түүхэн шинэ цагаа мэдрэх олон түмэн монголчууд, дэмжигчид та бүхэн маань энэхүү өөрчлөлтөд бэлэн гэдэгт итгэж байна.

            Улс орныг хоосон үг, популист амлалтаар хөгжүүлдэггүй. Эрдэм мэдлэг, эх оронч сэтгэл, прагматик бодлогоор хөгжүүлдэг. Ирэх 4 жил, цаашлаад ирэх 30 жил Монгол оронд хөлөө олох, хөгжил дэвшил, уужуу зорилго, урам зоригтой урагшлах цаг үе байх ёстой. Ийм цаг үеийг бид бүгд хамтдаа сонгож, эхлүүлэх болно.

Бид ирээдүйдээ итгэл алдсан энэ нийгмийг өөрчилнө.

Бид үргэлж алдагдалтай, өр үйлдвэрлэдэг үрэлгэн төсвийг өөрчилнө

Бид төр нь томорч, бизнес нь жижгэрдэг чөтгөрийн тойргийг өөрчилнө

Бид хулгайчийг хамгаалдаг хууль, шүүхийн тогтолцоог өөрчилнө

Бид утаатай, түгжрэлтэй Улаанбаатарыг өөрчилнө.

Өнгөрснийг авардаггүй, ирээдүйг л авардаг!

Сонголт таных, харин ирээдүй үр хүүхдүүдийнх.

Бид өөрчилнө! Цаг нь болсон…

Баярлалаа.

Ийм нэгэн нэртэй бичвэрийг 2008 онд нутгийн нэгэн ахмад надад гар бичмэлээр ирүүлж билээ. Түүнийг нь ихэд чухалчлан 300 хувь хэвлүүлж буцааж хүргүүлснээс хойш 16 жил өнгөрчээ. Өөртөө үлдээсэн хувиа олохгүй түүртэж явсан чинь хэвлүүлсэн хувийг нь хадгалж байсан эрхэм таарлаа. Нэхэл болгон авч дижитал хэлбэрт шилжүүлэн Та бүгдэд хүргэх бололцоо гарлаа.

Үүх түүхээ хадгалж өвлүүлэхэд өчүүхэн ч болов хувь нэмэр хэмээв.

Соёрхогтүн

Монголын улс төрд өрнөж байгаа нэгэн шинэлэг үйл явдал нь Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам Монголын Ногоон Намтай хамтран “Үндэсний Эвсэл” байгуулж, Сонгогчдод сонголтын өргөн боломж, итгэл найдварыг өгсөн явдал юм.

Уг арга хэмжээн дээр МҮАН-ын дарга Б.Цогтгэрэлийн хэлсэн үгийг өөрийнх нь зөвшөөрснөөр толилуулж байна.

Монгол сайхан орныхоо ирээдүй хойчийн сайн сайханд итгэл алдраагүй зүтгэж байгаа ард иргэдээ, дэлхийн өнцөг булан бүхэнд нүүдэллэн яваа ахан дүүсээ. Та бүхэндээ Луу жилийн босгон дээр сайн цагийг билэгдэн мэндэлж байгаа Үндэсний Эвсэлд нэгдсэн Монгол Үндэсний ардчилсан намын даргын хувиар мэндчилж байна.

Бид өнөөдөр урьд хожид байгаагүй хурдтай технологийн эрин үед амьдарч хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийг амьдрал ахуйдаа хүртэж байна. Дэлхий даяаршиж, мэдээлэл, хэрэглээ, соёл, иргэншил ижилсэж байна. Үүнийг хаа сайгүй дэлхий хавтгай болсон гэж хэлдэг. Тэгвэл энэ хавтгай дэлхийд бид хаана явна, Монгол хүний амьдралын чанар ямар түвшинд байна,  бид аз жаргалтай байна уу, энэ дэлхийд бид ямар үүрэг рольтой улс вэ, цаашид энэ улсын ирээдүйг яаж харах вэ, Монгол үндэстэн хэрхэх тухай нэг сайн бодох цаг болсныг хүн бүрд ялангуяа өрх бүрийн тэргүүн бүрд, айл болгоны аавыг нэг сайн тунгаан бодоосой хэмээн хүсэх юун.

Өнөөдөр хэвлэл мэдээлэл, сошиал сүлжээг харвал бид чинь “Муу муухай бүхний үүр уурхай мэт, ямар ч гэрэл гэгээ үгүй болсон мэт” шар мэдээгээр амьсгалж, хар пи араар хооллох боллоо..

Гэвч Тэнгэр заяат Монголчуудын итгэл тэгтэлээ дундарч, сэтгэл хөрч мохоогүй гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байдаг. Харин ирээдүй хойч үеээ гутрангаар харах болгоод байгаа бидний нэн тэргүүнд устгах ёстой гурван гутамшиг, гурван гамшиг, гурван аймшиг бий болжээ. Энэ бол манай нэг найрагчийн хэлснээр

Улсаа залгин цөлмөгч дээдсүүд нэг Гутамшиг

Улсаараа хүлэгдсэн өр шир нэг Гутамшиг

Урагшлах замгүй нам зогссон түгжрэл нэг Гутамшиг

Хорт утаа нь ураг төрөлд Гамшиг

Хойч үе маань мансууралд донтоод Гамшиг

Холын хөдөө цөлжилтөд нэрвэгдээд Гамшиг

Эх соёлоо умартаж гадныг шүтэх нь Аймшиг

Эрдэнэс баялгаа найр тавиад гаслаж хэвтэх нь Аймшиг

Эх нутгаасаа дүрвээд эзнээ алдах нь Аймшиг юм.

Энэ шившгийн гутамшиг, гамшиг, аймшгаас гэтэлгэх хүч, нэгдэл бидэнд хэрэгтэй байна..

Бидний дайсан бол МАН, АН биш.

Бидний дайсан бол дээдсийн авлига, хулгай, доодсын ажилгүйдэл, ядуурал юм.

Бидний дайсан бол хотын утаа, замын түгжрэл юм.

МАН, АН гучин жил хийж чадаагүйг хийж бүтээх, амлаад мурьсныг ажил хэрэг болгох ийм хүчирхэг баг, төлөвлөлт шийдэл бүхий бүтээлч, ажил хэрэгч хүмүүсийг нэгтгэх хэрэгтэй байна.

Хөдөөгийнхөн маань Шинэ эрины малчин фермер, аялал жуулчлалын менежер, түүх соёлын улаачид байгаасай. 

Залуус маань үйлдвэржилтийн шинэ эрин үеийн манлайлагчид, аугаа их бүтээн байгуулалтын эзэд байгаасай.

Зет, альфа үеийнхэн маань ухаалаг технологийн боол биш, хөтөч нь байгаасай.

Ахмадууд маань амгалан тайван, сэтгэл хангалуунаар аугаа түүхт дээдсийнхээ түүх, соёлын хоточ байгаасай гэж хүсч байна.

Монгол маань хүн төрөлхтний хувьд байгаль дэлхийтэйгээ хоршин амьдрах үлгэр жишээ загвар, энх тайваны билэгдэл, эрүүл таатай орчны өлгий байгаасай гэж хүсч байна. Ийм байх бүрэн боломжтой.

Үүнийг бодит үйл хэрэг болгох үзэл санаа, хүсэл зориг, эрч хүч, зоримог шийдэмгий, бүтээлч чанар манай эвсэлд манай эвслийн удирдлагад байна гэж харж, итгэл төгс байна.

Удахгүй болох УИХ-ын сонгууль бол нам, эвслүүдийг хэн удирдаж орж байгаагаас ихээхэн хамаарах сонгууль юм.

Сонгогчид хэн бүтээн байгуулалтыг өрнүүлж чадах вэ, хэн авлигын ханыг нурааж, шударга бустай хатуу ширүүн тэмцэж чадах вэ, хэн эх орон, ард түмнийхээ эрх ашгийг илүүтэй хамгаалах вэ, хэн хэлсэн ярьсан даа хүрч чадах вэ, хэний баг илүү зохион байгуулалттай вэ гэдгийг харах сонгууль юм.

Яг ийм чадварууд манай эвслийн тэргүүн Нямтайширийн Номтойбаярт байдаг. Чухам ийм чанараар нь Монголын ногоон нам, Монгол Үндэсний ардчилсан намууд энэ хүнийг урьж, санал нэгтэйгээр Эвслийнхээ тэргүүнээр сонгосон билээ. Энэ бол нийгмийн захиалга, өнөөдрийн Монголын шаардлага. өөрчлөлтийг хүссэн, хөгжихийг хүссэн хэн бүхний хүсэл юм.  

Номт овогт Нямтайширийн Номтойбаярын удмын түүхийг бүтээн байгуулалтын түүх гэж хэлж болно. Бага ярьж их хийдэг, за гэвэл ёогүй Номтойбаяр шиг хүн манай Эвслийг манлайлж сонгуульд орох болсонд туйлын баяртай байна.

Чингис хааны сургаал “Алтан Эрих”-д “Харийг даган дуурайвал Хөх Монгол гутмой” гэсэн байдаг.

Энэ ертөнцөд олон зуун үзэл, измүүд байдаг. Харин Монголчуудын яс, цус, зүрхэнд байдаг хамгийн ойр, хамгийн үнэн, хамгийн бодитой үзэл бол үндэсний үзэл юм. Үндэсний үзэл дээрээ нам харгалзахгүй хуран цуглаж байж бид бүгдээрээ ялна.

Нуур усандаа цугласан мал, амьтан шиг хүн ч гэсэн үндэс угсаагаа гэсэн үзэл дээрээ хамгийн хүчтэй, хамгийн жаргалтай, хамгийн тайван байдаг.

Үндэсний үзэл суурьтай ардчилал бол мандан бадралын хөдөлгөх хүч мөн. Тийм ч учраас манай эвсэл үндэсний ардчилсан үзэл дээрээ нэгдэхийг Монголчууддаа уриалж байгаа. Энэ удаагийн сонгуулиар намчирхаж талцахаасаа илүү хамгийн чадварлаг инженерүүд, мэргэжил мэргэжлийн бүтээлч хүмүүс цугларч, бидэнтэй хамт үйлдвэржилтийн шинэ эрин үеийг өрнүүлэхэд гар бие оролцоорой гэж урьж байгаа.

Сайхан Монгол оронд маань ирсэн очсон болгон эцэг өвгөд, өвөө эмээгийндээ очсон мэт эх дэлхийн хүмүүсийн үүх түүхийнх нь өлгий, энх амгалангийн голомт байдаг тийм байх хувь тавилан бидний Монголд бий гэдэгт огтхон ч  эргэлздэггүй нэгэн билээ би. Дэлхийн Монгол угсаатнууд, Монголч эрдэмтэд ч энэ тухай л зөгнөж байна.

Жинхэнэ ардчилал бол шинэчлэл, өөрчлөлт мөн.  Ардчиллыг бэхжүүлэх бус сэргээн засварлах хэрэгтэй байна. Ардчиллыг үндэсний үзлээрээ шүүн тунгааж нутагшуулах шаардлага байна. Жинхэнэ ардчилал бол муу удирдагчдаасаа салах үйл явц мөн. Шинэчлэл, өөрчлөлтийг хүсч байгаа, муу удирдагчдаасаа салахыг хүсч байгаа бүхэн нэгдэцгээе.

Хөгжлийн хүрдийг хамтдаа эргүүлж, үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалтын шинэ эриныг цогцлоохын төлөө хүчээ нэгтгэцгээе.

Монгол Улс мандан бадартугай.

Мөнх Хөх тэнгэр Монгол түмнийг ивээх болтугай.

“Христос бүддийн лам байсан” тухай бэсрэг  бичвэрийг  та бүхэнд хүргэж байна. Sonin.mn agency 2014-08-04 10:22

Марко Поло Европт очоод Их Монгол улсын тухай Ромын папт айлтгаж, аян замын тэмдэглээ гаргатал түүнд “хөөрүү дэврүүн нөхөр” гэсэн хочийг өгсөн байдаг. Тийм ч учраас галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл түүхийн нотолгоо биш гэж үзэх явдал бий. Марко Полод ийм хоч өгөх том шалтгаан нь “Их Монгол улсад христ, будда, ислам шашин энх амгалангаар зэрэгцэн оршиж байгаа” тухай ярисан яриа юм. Түүнд нь хэн ч итгээгүй.Монголын их хаадууд бүх шашинд “хүлцэнгүй ханддаг” байсны учрыг олох шаардлагатай байгаа юм.

Шашины сургааль христийн ч бай, бүддийн ч бай, исламын ч бай бүгд агуу билээ. Гэвч бүгд л хүний гарал үүсэлтэй холбоотой тул Нэг л эх үүсвэртэй гэвэл маргалдахгүй байх. Түүнийг нотлох мэт “Христос бүддийн лам” байсан гэсэн нэртэй ВВС телевизийн баримтат кино гарчээ.

https://www.youtube.com/watch?v=l5rn5ZL9eWQ

Христосийг бодит хүн гэдэгт христийнхэн итгэдэг. Намтарыг нь бүгд л мэднэ. Гэвч Христийн намтарт “цоорхой он жилүүд” байдаг аж. Барагцаалбал Христийн 12-30 насны хоорондох түүх олдохгүй байгаа юм. 1887 онд оросын аялагч Николас Нотович гэдэг хүн Түвд, Кашмирт явж байхдаа бүддийн хийдэд нэгэн бурхны зураг олсон хийгээд бүддийн ном бичлэгт Исүсийн тухай бичснийг олжээ. Исүс бүддийн лам байсан эсэхийг мэдэхгүй. Гэхдээ 500 жилийн өмнө бий болсон бүддийн агуу сургаалийг Христос анзаарахгүй байсан гэвэл бас л худлаа биз.

Монголчууд Майдар хэмээх бурхныг нэр усаар нь мэдэх байх. Майдар бурхан бол бурхан багшийн амилсан дүр. Хүмүүн төрөлхтөн ном сургаалиа мартагнах зуур Майдар бурхан төгс гэгээрүүлэх гэж энэ дэлхийд морилсон гэж үздэг. Бүддийн ном сургаалийг нарийн судалсан Исламын шашны зарим эрдэмтэд Майдар бурханыг зөнч мэргэн Мухаммед мөн байна гэж нотолдог. Бүддийн шашны зарим эрдэмтэд зөнч мэргэн Мухамеддийг ертөнцөд заларсан “Сүүлчийн бүдда бурхан” гэдэг.

Ямар ч байсан шашны сургаалиар туйлшран талцаж буй өнөөгийн ертөнцөд Их хаадын минь “бүх шашинд хүлцэнгүй хандах” агуу зарчим үгүйлэгдэж буй.

Энэхүү зарчмын цаана хүмүүн нэг л эхтэй гэдэг итгэл үнэмшил байсан бизээ.

2023. 07.01

Нэг

Юуны өмнө Үндсэн хууль, Эрх чөлөөний дархлаа сэдвийн хүрээнд Симпозиум зохион байгуулж үг хэлэх бололцоо өгсөн Urban Citizen Forum, No Double Standard төрийн бус байгууллагуудад баярласан талархснаа илэрхийлэхийг хүсч байна.

Олон талт үйл ажиллагаа явуулдагаас хамгийн тод томруун ажил нь   NOWAR хөдөлгөөнөөс өнгөрсөн хугацаанд дайныг эсэргүүцсэн үйл явдал байлаа.

Украинд болж байгаа дайн бол яагаад Монголд хамаатай вэ гэвэл дайныг өдөөгч нь манай хөрш Орос улс байгаа юм. Муугаар бодвол Орос Украин руу дайрсан шигээ хөрш орнууд руугаа түүний дотор Монгол руу дайрах аюултай. Сайнаар бодвол Империалист түрэмгий бодлогыг анхнаасаа эсэргүүцэх нь Монгол шиг жижиг орон үнэт зүйлсээрээ дэлхийтэй нэг байж, олон найз нөхдүүд, улс орнуудаар хүрээлүүлж Тусгаар  Монголоо бэхжүүлэхэд хэрэгтэй юм.

Тийм учраас Дайныг эсэргүүцэгч хүн бүрт талархаж байна.

Ялангуяа Уянга, Одбаяр, Цацрал, Билгүүн, Ганхөлөг, Монголхүү, Чинбат нарт эр зориг, хатан зоригтой байж үйл ажиллагаа нь тогтвортой тууштай байсан нь үнэхээр бахархууштай.

Хаа газар Дайны эсрэг хөдөлгөөн Төр засгийн бодлогод нөлөөллөө үзүүлэх зорилготой байдаг тул эрх баригчдын нүдэнд сөрөг хүчин мэт харагдаж тэдний зүгээс тийм ч тааламжтай байдаггүй.  

Манай эрх баригчдын хандлага ямар байсан бэ гэдгээр нэг л жишээ хэлэхэд хангалттай. Та бүгдэд миний нэр дурдаж баяр хүргэсэн 7 хүнээс  5 нь шүүхээс ял авч гартаа гав зүүсэн байгаа.

Гэвч хүчирхийлэл, түрэмгийлэл, империалист, харгис дайн ч бодлогыг эсэргүүцснээрээ Монголын нийгмийн чанарт эерэг зүйл авчирсаан гэдэгтээ Та бүгд итгэлтэй байж болно гэж бодож байна.

Лидер гэж хэн бэ? Гэж зориуд асуулт тавья.

Лидер гэдэг хүнийг заавал эрх мэдэлтэй хүнтэй хольж ойлгох шаардлагагүй байдаг. Ардчиллын талаарх нэгэн судалгаанд “Нүүдлийн шувуудын дунд холын аянд гарахад нь зүг чигийг нь заадаг лидер шувууд цөөхөн байдаг гэсэн. Тэр шувууд бусдаас илүү эрх дарх эдэлдэггүй гэж байсан”. Хүмүүний ертөнцөд энэ ажиглалт хол зөрөхгүй. Монголын нийгмийн зүг чигийг тодорхойлдог лидерүүд өнөөдөр бидний дунд байгаа. Тэдний төлөөлөл ирээдүйн лидерүүд энд цугласан гэж бодож байна.

Хоёр

Монгол улс бол соёл иргэншлийнхээ хувьд энхтайванч, Үндсэн хуулийн заалтаараа энхийг эрхэмлэгч орон юм. Дайн бол Хүний эрхийн асар том ноцтой зөрчил.

Үндсэн хуулийн 2 заалтыг хэлэхэд хангалттай.

Арван зургадугаар зүйл.

1/амьд явах эрхтэй. 

Аравдугаар зүйл.

1.Монгол Улс олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулна.

Манай Үндсэн хууль тогтоогчид 30 жилийн өмнө Хүний эрхийг хамгаалах Монгол төрийн үүргийг 18 зүйлээр тодорхойлохдоо хамгийн эхэнд амьд явах эрхийг баталгаажуулсан байдаг.

Дайн бол олон мянган украин, орос, буриад, халимаг, тува гээд олон үндэстний залуу үеийн амь насыг авч одож байгаагаараа хүний эрхийн  агуу том ноцтой зөрчил юм.

Хүн байгальд заяаж эхийн хэвлийгээс Мөнх тэнгэрийн дор төрөхдөө  Төрөөс зөвшөөрөл авах шаардлагагүй. Тиймээс ч Төр хүний амьд явах эрхэд халдах эрхгүй. Тиймдээ ч цаазын ял байж болохгүй. Тэр тусмаа дайн өдөөж, дайны галыг өрдөх эрхгүй байдаг. Дайн хурдан дуусаасай гэсэн хүслээ энэ индэр дээрээс шивнэж байна.

Гурав

Хүн зөвхөн амьд явахаас гадна өөрийнхөөрөө жаргалтай амгалан амьдрах эрхтэй. Амьдын жаргалыг эдлэхийн тулд эдийн засаг өсч амьжиргаа өсч байх хэрэгтэй. Тиймээс  эдийн засгийн хөгжлийн бодлого анхдагч нөхцөл гэж бодож байна. Ядуурал байгаа бол, орлогын тэгш бус байдал, боловсролд хүрэх тэгш эрх хангагдахгүй байгаа бол, санхүүгийн эх үүсвэр хүрэх тэгш эрхийг хангахгүйгээр Хүний эрхийг хангахад туйлын хэцүү. Юуг тэргүүн зорилгоо болгох вэ гэдэг нь амьдрал дээр учирч байгаа түмэн бэрхшээлийг эрэмбэнд оруулахтай холбоотой бодлогын асуудал. Энэ тал дээр Монголын төр анхаарлаа хандуулах шаардлагатай байгаа санагддаг шүү

Дэлхийн түүхэнд Paxmongolica нэгэн үе тохиосон байдаг. Энэ нь латинаар томьёологдсон Монголын Энхамгалан үеийн тухай юм. Энэ цаг үед худалдаа наймаа, Торго-Морины зам хөгжиж дэлхий глобальчлагдах бололцоо нээгдсэн гэдэг. Тэртээ эхэлсэн Глобальчлал өнөө цагт хурдасаж байна.

Глобаль ертөнцөд Глобал ёс суртахуун байх ёстой тухай мэргэдүүд санаа тавих болсон байна.

Иймээс хүний эрх хүний үүрэг хариуцлагатай холбоотой асуудал болж байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дараахан 1948 онд Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал гарч байсан тэр цаг үеэс хойш дэлхий асар их урагш ахисан. Эрхээ мэдэхээс гадна Үүрэг хариуцлагаа мэдэрч хамтдаа байвал Хүн хэмээх бодгаль илүү амгалан, хөгжил хурдан ирнэ бизээ.

Энэ утгаар Японы Ерөнхий сайд байсан Фукуда  Inter Action Council хэмээх байгууллага санаачилсан байх бөгөөд тэрхүү байгууллагад дэлхийн том нөлөө бүхий хүмүүс нэгдсэн байдаг. Жишээлбэл, Билл Клинтон, Ли Кван Ю, Жон Мажор гээд олон хүнийг дурдаж болно. Энэ талаар урт удаан юм ярихгүйгээр Тэр байгууллагаас гаргасан Хүний үүрэг хариуцлагын Түгээмэл Тунхаглалаас цөөхөн зарим ишлэл авч хэлэх үг өндөрлөе.

1. Хүн амьд явах эрхтэй бол бусдын амь насыг хамгаалах үүрэгтэй
2. Хүн эрх чөлөөтэй байх эрхтэй бол бусдын эрх чөлөөг хамгаалах үүрэгтэй
3. Хүн итгэл үнэмшил, үзэл бодолтой байх эрхтэй бол бусдын итгэл үнэмшлийг хүндэтгэх үүрэгтэй
4. Хүн Төрөө шударгаар сонгох эрхтэй бол Сонголтоо хянах, хүндэтгэх үүрэгтэй
5. Хүн байгалиас хувь хүртэх эрхтэй бол байгалиа хамгаалах үүрэгтэй

Дэлхий ертөнц их өөрчлөлтийн өмнө ирээд байна.

Монгол хаагдах биш улам нээгдэж Хүмүүний хөгжилтэй хөл нийлүүлэх хэрэгтэй.

Forum on Global Human Rights Governance дээр товч үг хэлэх бололцоо олдов. Хөндсөн сэдэвийг хүргэж байна

——————————————————————

Хүмүүн төрөлхтөн энх амгалан, хөгжил дэвшил, хамтын ажиллагаа, хүний эрхийг урд өмнөхөөс илүү их хүсэмжилсэн цаг үед Хүний эрхийн засаглалын асуудлаар Форум зохион байгуулж байгаа нь чухал ач холбогдолтой арга хэмжээ юм. 

Хүний эрхийн засаглалын асуудлаар орон бүр өөрсдийн туршлагаа  хуваалцах нь цаг үеийн шаардлага билээ. Энэ асуудал нь асар том сэдэв, олон хэмжигдэхүүнтэй асуудал билээ. Та бүгдийн санал бодол, хэлэлцүүлэг хүний эрхийн засаглалыг боловсронгуй болгоход том хувь нэмэр болно гэж бодож байна. 

Уг форумд олон намын тогтолцоотой Монгол улсаа тэр дотроо Ардчилсан Намыг төлөөлөн оролцож байгаагийн хувьд Монгол Улсад Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог хязгаарлагч хүчин зүйлсийн талаар манай судлаачдын хийсэн судалгааны талаар үг хэлэх нь Та бүгдийн анхаарал хүрэх боловуу гэж бодож байна. 

Улс төр дахь Эмэгтэйчүүдийн бүрэн дүүрэн, эрх тэгш оролцоог хангах нь зөвхөн хүний эрхийн асуудал төдийгүй өргөн утгаараа тогтвортой хөгжил, ардчиллын үндэс суурь болдог. Эмэгтэйчүүдийн оролцоотой баталсан аливаа шийдвэр нь нийгэмд тэгш байдлыг бий болгоход чухал үүрэгтэй. Харамсалтай нь улс орны түүх, соёлын онцлог, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн зан байдлын ялгаа зэрэг олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр нийгмийн амьдралын олон салбарт, тэр дундаа улс төрийн тавцанд жендэрийн тэгш байдал хангагдахгүй байгаа нь статистик баримтаас харагддаг. Энэ байдал нь тэгш, хүртээмжтэй хөгжилд хүрэх гол саад бэрхшээлийн нэг болж байгаа тул НҮБ-ын “Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд 2030”-д жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүд, охидыг эрх мэдэлжүүлэхэд чиглэсэн зорилтуудыг тусгасан билээ. Нөгөөтэйгүүр, 2020 онд эмэгтэйчүүдийг мэдэлжүүлэх, жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих зорилготой Бээжингийн тунхаглал, үйл ажиллагааны хөтөлбөр баталсан. 

Энэхүү түүхэн үед зөвхөн ахиц дэвшлээ үнэлээд зогсохгүй тулгамдаад байгаа асуудал, саад бэрхшээлийг арилгахад урьд урдынхаас илүү хүчин чармайлт тавих хэрэгтэй болоод байна. Дэлхийн улс орнуудын үндэсний парламентууд дахь эмэгтэй гишүүдийн дэлхийн дундаж хувь 1995 онд 11.3 хувь байсан бол өдгөө 24.4 хувь болоод байна. Гэвч бүхэлдээ өөрчлөлт удаан байна. 

Дэлхийн эдийн засгийн форумын тооцоогоор, өөрчлөлт энэ хурдаараа явах юм бол улс төр дэх жендэрийн ялгаа энэ зуунд арилахгүй юм.

Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд дэлхий даяар парламент дахь эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд дорвитой дэвшил харагдсангүй. НҮБ-ын тайлангаас үзэхэд, 2019 оны байдлаар дэлхийн бүх улсын үндэсний парламентын ердөө 24.3 хувийг эмэгтэйчүүд бүрдүүлж байна. 2020 оны байдлаар, төрийн тэргүүнээр сонгогдсон хүмүүсийн 6.6 хувь (152 орны 10) нь эмэгтэй, Засгийн газрын тэргүүнээр сонгогдсон хүмүүсийн 6.2 хувь нь эмэгтэй байгаа юм. Дэлхийн хэмжээнд зарим нэг нааштай дэвшил ажиглагдаж байгаа хэдий ч Дэлхийн эдийн засгийн форумын 153 орныг хамруулсан Жендэрийн зөрүүтэй байдлын 2020 оны тайланд дурдсанаар дэлхий даяар жендэрийн тэгш бус байдлыг арилгахад дахиад 99.5 жил шаардлагатай байна. Энэ бол жендэрийн тэгш байдал тогтоох тэмцэл шувтрахад өдий байгааг харуулж буй хэрэг билээ. 

Монгол Улс эмэгтэй, эрэгтэй хүнд тэгш хандах үзэл санааг 1924, 1940, 1960, 1992 онд баталсан дөрвөн удаагийн Үндсэн хуульдаа тусгаж, мөн олон улсын гэрээ, конвенциудад нэгдэн орсон. 2012 оны сонгуулийн үр дүнгээр УИХ-ын нийт гишүүдийн 14.5 хувь нь эмэгтэйчүүд байсан 2020 оны сонгуулийн үр дүнгээр УИХ-ын нийт гишүүдийн 17.6 хувьд хүрсэн. Энэ нь манай улсын хувьд түүхэн үзүүлэлт хэдий ч дэлхийн дундаж (2020 онд 24.9 хувь), Азийн дундаж (2020 онд 20.5 хувь)-аас доогуур хэвээр байна.

Үндэсний статистикийн хорооны мэдээллээр манай улсын нийт хүн амын 49.15 хувь нь эрэгтэй, 50.85 хувь нь эмэгтэй байна. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас жил бүр гаргадаг Дэлхийн жендэрийн зөрүүтэй байдлын индексээр Монгол Улс буурсан үзүүлэлттэй байна. Шалтгаан нь  эмэгтэйчүүдийн улс төрийн эрх мэдэл, оролцооны түвшин хангалтгүй байгаа нь нөлөөлжээ.

Монгол Улсын сонгуулийн тухай хуульд нам эвслээс нэр дэвшүүлэх тооны доод хязгаар 20 хувь байх заалтыг оруулсан. 2020 онд Сонгуулийн тухай хуулийг баталсан боловч эмэгтэйчүүдийн оролцооны доод түвшнийг 30 хувьд хүргэх санал гарсан. 2024 онд Монголд парламентийн сонгууль болно. Шинэ сонгуулийн хуулиар нэр дэвшигчдийн 30-аас доошгүй хувь нь эмэгтэйчүүд байх хуулийн төсөл энэ өдрүүдэд яригдаж байна. 

Олон улсын практикаас харахад Эмэгтэйчүүдэд улс төрийн эрх мэдэл бүхий албан тушаалуудыг нээж өгөх нь илүү үр дүнтэй, сайн хэрэгжих хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох боломжийг бий болгодог хэмээн үздэг.   Эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгмийн халамж сайжирдаг эерэг талтай.

Үүний зэрэгцээ, Засгийн газарт эмэгтэйчүүдийн тоо өндөр байснаар боловсрол, хүүхдүүдийн хоол тэжээлийн асуудлаар дэвшил гаргаж, эмэгтэйчүүдийн энтерпренершпт ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийгддэг. Боловсрол, хоол тэжээлийн асуудал сайжирч, эмэгтэйчүүдийн эрхэлдэг жижиг бизнесүүдийг дэмжих нь хөгжиж буй орнуудад ядууралтай тэмцэх хамгийн нийтлэг, үр дүнтэй арга зам юм. Улс төрд эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл нэмэгдэх тохиолдолд дээр дурдсан дэвшил гардаг болох нь судалгаанаас харагддаг

Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог хязгаарлаж байгаа хүчин зүйлсийн хүрээнд Монгол Улсад хийгдсэн судалгааг авч үзсэн болно

Дээрх судалгаанаас үзэхэд, улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо хангагдахгүй байгаа гол шалтгаан нь нэгдүгээрт, эрэгтэйчүүд давамгайлсан улс төрийн бүтэц (35 хувь), хоёрдугаарт, эмэгтэйчүүдийг сонгогчид бага дэмждэг (13 хувь), гэр бүл дэх эмэгтэйчүүдийн ажил, үүрэг (12 хувь) зэрэг болж байна.

Асуудлыг гүнзгийрүүлэн судлах үүднээс фокус групп ажиллуулжээ. Судалгааны явцад дараах үр дүнд хүржээ. Үүнд: 

1. Гэр бүлийн үүрэг хариуцлагаас үүдсэн “давхар” ачаа нь эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоог хязгаарлаж байна.

2. Жендэрийн хэвшмэл ойлголт эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоог хязгаарлаж буй үндсэн суурь шалтгаан хэмээн жендэрийн экспертүүд дүгнэж байна.

3. Жендэрийн хэвшмэл хандлагаас үүдэн эмэгтэйчүүдэд хүлээн зөвшөөрөгдөх шаардлага үүсдэг нь улс төрийн оролцоонд хязгаарлалт болдог.

4. Төгс эмэгтэй, өө сэвгүй улс төрч байхыг эмэгтэйчүүдээс шаарддаг байна. Эрэгтэй улс төрчөөс илүү өндөр шаардлага эмэгтэйчүүдэд тавигддаг гэдгийг эмэгтэй улс төрчид, жендэрийн экспертүүдийн аль аль нь хүлээн зөвшөөрсөн. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн зүгээс эмэгтэй, эрэгтэй улс төрчдийн хувьд “ялгаатай” стандартыг тавьдаг гэсэн үг юм.

Дээрх судалгаанаас харахад эмэгтэйчүүдийн нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг ролийн талаарх хэвшмэл хандлагыг өөрчлөх, цаашлаад арилгахад боловсрол чухал үүрэг рольтой болох нь харагдаж байна.

Цаашилбал олон улсын сайн туршлагуудыг судлах явдал чухал ач холбогдолтой. Тухайлбал, Намын эмэгтэй гишүүдийн  квот нэвтрүүлэх санаачилгыг анх Швед улс гаргаж байжээ. Гэвч квот нь мерит зарчимтай зөрчилдөж байна хэмээн эсэргүүцэгчид мэтгэсний улмаас эмэгтэй гишүүдийн шаардлагыг удаа дараалан хүлээн аваагүй. Гэвч улс төрийн тэмцлийн үр дүнд эмэгтэйчүүдийн оролцоог аажимдаа нэмж чадсан байдаг. Мөн заавал биелүүлэх шаардлагагүй зөвлөмжөөс авахуулаад намын жагсаалтанд эрэгтэй, эмэгтэй нэр дэвшигчийг сөөлжүүлж оруулах (цахилгаан товчны систем хэмээн нэрлэгддэг) намын дотоод шаардлага гэх мэт янз бүрийн хэлбэрээр эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлсэн байдаг.

Монголд сонгуулийн шинэ хууль хэлэлцэх явцад “цахилгаан товч” асуудал хөндөгдсөн. Эцсийн шийдвэр гараагүй ч дээрх чиглэлээр арга хэмжээ авах сонирхол улс төрийн намуудад бий болж байна.

Нөгөөтэйгүүр, эмэгтэй улс төрчдийн хувьд сонгуулийн кампанит ажилдаа зориулан мөнгө хөрөнгө босгох нь эрэгтэйчүүдийг бодвол илүү түвэгтэй байдаг нь судалгаанаас харагдсан. Төрөөс улс төрийн намуудыг санхүүжүүлдэг байх нь энэ асуудлыг шийдвэрлэх гол шийдэл болохыг судалгаанд дурдсан орнуудын жишээ харуулж байна. Эдгээр орнуудын хувьд улс төрийн намуудад төрөөс олгох санхүүжилтийг жендэрийн тэгш байдлыг хангахад оруулж буй хувь нэмэртэй уялдуулж өгсөн туршлагыг судлах шаардлагатай юм.

Энэ мэтчилэн Монголд  оролдлогууд хийсээр байна.

Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх олон орнуудын шилдэг туршлагийг судалж үр дүнтэй хэрэгжүүлэх нь Хүний эрхийн дэлхийн засаглалыг төгөлдөржүүлэх нэгэн алхам болох юм. 

in English

The Forum on Global Human Rights Governance is organised at a critical time when our humanity, more than before, seeks to warrant the human rights for peace, prosperity, and lasting cooperation for all. 

Sharing country-specific experiences on the appropriate governance for human rights comes at an opportune time.The issue topic is enormously broad, with diverse factors influencing the outcome. Hence, your thoughtful input and in-depth discussions of the issues during this Forum will undoubtedly contribute to the further refinement of required governance. 

My contribution to the Forum is to share research on the experience of women in our politics. Specifically, the many factors contributing to their underwhelming participation in political decision-making. The findings may be of interest to this Forum given my representation of the multi-party state of Mongolia, in particular its Democratic party.  

Warranting women’s full and equal participation in the political process is a human rights issue and foundation for sustainable development and a democratic process. Decisions made with the involvement of women benefit societies by ensuring equality. Unfortunately, our histories, country-specific cultural features, the rate of economicdevelopment, and other factors like gender-specific behavioural differences prevent women from leading active political life, as evidenced in numerous statistics. Because these situations prevent us from building inclusive and sustainable development for our societies, the UN has included women’s empowerment as a specific goal we should all aim to reach for the 2030 Sustainable Development Goals. The Beijing Declaration followed in 2020 with detailed calls for action. 

Reflecting on this historical moment and assessing the rate of progress to date, it is evident that we have to try harder to remove the obstacles. Although representation of women in national parliaments increased from 11.3 per cent in 1995 to 24.4 today, the rate of change is slow. 

At this pace, the World Economic Forum predicted, the gender parity goal cannot be achieved in this century. 

Specifically, the change has been especially slow in the last 20 years. As described in the UN report, women’s representation at national parliaments is at 24.3 per cent, and only 10 out of 152 countries (or 6.6 per cent) have women as state and government leaders. Progress is being made on gender issues, but it will take 99.5 years to reach absolute parity between genders, said the 2020 World Economic Report. This means that the problem is too far out to be resolved meaningfully.   

Mongolia introduced gender equality in its constitution in 1924 and upheld it in the subsequent changes of 1940, 1960, and 1992. The ideology was further endorsed by joining international conventions and agreements. In 2012, women’s representation in the parliament was 14.5 per cent and increased to 17.6 per cent in the 2020 election. Although this is the record number in our parliamentary history, it is still lower than the world’s average of 24.9 (in 2020) and most Asian countries, where the average is 20.5 (in 2020). 

According to the national statistics, our population is 49.15 per cent male to 50.85 female. And according to the World Economic Forum index on gender equality, Mongolia has moved down in recent years. The main reasons for the decline were less participation of women in politics andleadership. 

Mongolia’s election law stipulates that the parties and coalitions nominate at least 20 per cent of candidates from women. The law was enacted in 2020, and discussion is underway to increase this number to 30 per cent. Mongolia’s next parliamentary election is in 2024. Therefore, the debateabout increasing the threshold to 30 per cent is particularly relevant to increasing the number of women in politics.   

International practice has proven that opening doors for greater participation of women in politics leads to better policies and more sustainable outcomes. Increased women participation results in greater social welfare. 

When more women are part of the government, more investments are made in education, child nutrition, and women-led entrepreneurship. This leads to greater social progress as these investments alleviate poverty and are the most effective tool for social advancement. But research shows this progress is made possible when women take increasing roles in political leadership. 

So what constrains women from leading more significantpolitical roles? Mongolia research shows that the main reasons are related to the following factors. First, the male-dominated political institutions or hierarchies (35 per cent)prevent women from participating. Second, insufficient voter support for women in general (13 per cent) detract potential candidates, and third, pressures of work-life-family balance (12 per cent) hinder women’s ability to lead active political lives. 

Digging deeper, researchers have highlighted the followingdetails by way of focus group discussions:  

1. Women carry most of the responsibilities of family life,and this ‘double’’ load prevents women from taking extra steps in politics

2. Our society still has stereotypical identities for women 

3. Because of these stereotypical roles, women take longer to get recognised for their abilities, and

4. More is demanded from women, to the point of being perfect. There’s a clear distinction between what is asked from women leaders in comparison to male leaders by the public that gender experts agree there’s an issue of a double standard. 

Therefore, to encourage more women to enter politics, it is integral to educate the public on the many roles women in play in our society to seek the necessary changes. 

Furthermore, experimenting with international practices is essential. For instance, Sweden was the first country to mandate a gender quota in political party nominations. At first, criticisms over quotas overriding the meritocracy system prevailed. But over time, women’s participation inleadership roles increased. Other non-mandatory measures,such as actively pursuing gender equality in party procedures, such as nominating a woman candidate forevery male candidate, a so-called zipper nomination, helps. 

The zipper nomination has been discussed in Mongolia, especially during the current debates on election law. Although the final decision has not been made, the parties are interested in introducing this novel nomination process. 

Another difference between women and male candidates is their relative strength in raising campaign funds. The research shows that it is more difficult for women to raise money than men. Therefore, studying ways to subsidisepolitical parties from state budgets could be the answer, especially if the subsidies are tied to the party’s activity of taking political leadership to decrease the gender disparity.  

Such and other initiatives are taking place in Mongolia. 

With the purpose of successfully embedding international practices that enable greater participation of women in political decision-making, ultimately advancing global human rights governance. 

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхантай уулзаж ярилцлаа.

---

-Ардчилал ялснаас хойш Монголд 33 жил өнгөрчээ. Та АН-ын анхны Ерөнхий сайд. Өнгөрсөн 33 жилд Монголын ардчиллыг хөгжүүлэх, бэхжүүлэхэд багагүй хувь нэмэр оруулж ирсэн хүн. Тиймээс танаас шулуухан асууя, Монгол Азийн ардчиллын баян бүрд байж чадаж байна уу?

-1990 оны цагаан морин жилийн хувьсгалаар монголчууд ардчилал, зах зээл рүү шилжсэн. Тухайн цаг үед хойд, урд хоёр хөршид ч нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлт явагдсан. Аль аль нь хөгжлийн асуудалдаа илүү төвлөрч байсан тул Монголын ардчилал алдаа оноотой ч “амьд” байж ирсэн. Гэвч өнгөрсөн жилүүдэд гадаад нөхцөл байдал аажмаар хувьсан өөрчлөгдлөө. Авторитари чиг хандлага хоёр хөршид бэхжлээ. Орос, Хятадад төрийн капитализм хөгжив. Ардчилал уу, аль эсвэл авторитари дэглэм үү аль нь дээр вэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Алсаа харвал, тогтвортой хөгжил гэж бодвол бэрхшээлтэй ч ардчилал нь чухалчлагдана гэж бодож байна. Энэ бол хөгжлийн гадаад орчинтой холбоотой асуудал юм.
Сүүлийн үед дэлхийн гео улс төрийн нөхцөл байдал хурдтай өөрчлөгдөж байна.

Орос-Украины дайны үр дүнгээс хамаарч дэлхийн дэг журамд өөрчлөлт гарна, гарцаагүй. Улс орнууд энэ өөрчлөлтийг урьдчилан харж, бэлтгэж, шинэ сонголтод хэний талд, аль талд байх вэ гэсэн ухаалаг бодлого хэрэгжүүлж байна.

Монголчууд бид түүхэн сонголтоо зөв хийж чадвал ирээдүйд илүү амьдарна. Буруу хийвэл өнөөдрийнхөөс ч илүү зовлон, бэрхшээл бидний өмнө бий. Таны асуултад шулуухан хариулахад, би Монголын ардчиллын баян бүрд ширгэж хатаж байна гэж хэлнэ. Бүх үзүүлэлтээс харвал Монгол арагшаа улам ухарч байна. Авлигын индексээр 16 байр, ардчиллын индексээр зургаан байр, хэвлэлийн эрх чөлөөгөөр 22 байр ухарчээ. Их хэмжээгээр итгэл үнэмшил, ёс суртахууны доройтолд орсон байна. Их хэмжээгээр хувь хүний эрх, эрх чөлөө хумигдсан байна. Их хэмжээгээр хууль сахиулагчид, шүүх нь ялзарсан байна. Их хэмжээгээр төр засаг жонхуурсан байна. Чөлөөт эдийн засаг чөдөртэй морь шиг догонцож байна. Энэ бүхэн ардчилалд харшилтай.

ХУУЛЬ, ШҮҮХИЙН БОЛОВСОН ХҮЧИНД ӨӨРЧЛӨЛТ ХИЙХГҮЙ БОЛ АВЛИГАТАЙ ХИЙХ ТЭМЦЭЛ БҮТЭХГҮЙ БОЛНО

-Тэгвэл энэ бүхэн юунаас болов. Яагаад Монгол ардчиллаас ухрав?

-Нэгд, хууль тогтоох засаглал, гүйцэтгэх засаглал нь өөр хоорондоо холион бантан болвол ардчиллаас ухарсан үзүүлэлт болно. Жишээ нь, Засгийн газрын сайд нарын дийлэнх нь “давхар” дээлтэй. Үүнээс болоод УИХ нь Засгийн газартаа хяналт тавих үүргээ гүйцэтгэж чаддаггүй. Хариуцлага задгайрдаг. Хоёрт, хууль, шүүх нь Төрийн ордноосоос захиалга, даалгавар авч, хэрэг үүсгэдэг болохыг хуулийн сайд нь өөрийн амаараа баталсан шүү дээ. Гуравт, эрх баригч намаас бусад намуудын улс төрийн оролцоо хумигдаж, УИХ-ын сонгуульд амжилт гарах магадлал тэгтэй тэнцвэл ардчилал үгүй болж байгаа шинж болно. МАН дангаар засаглаад долоон жил болж байна. Энэ долоон жил жижиг намууд бүрмөсөн дуугаа хураасан. Сөрөг хүчин гэгддэг АН нь гурав хуваагдчихсан. Нэгэнд нь тамга байхгүй, нөгөөд нь гэрчилгээ байхгүй, сонгуульд оролцох эсэх нь эргэлзээтэй болсон байна. Сөрөг хүчингүй болсон хагас ардчилалд эрх баригч МАН дотроо дайтахаас өөр сонголтгүй байна. Авлига, хулгайн том хэргүүд ар, араасаа гарч, эцэс төгсгөл нь харагдахгүй байна. Товчхондоо Монгол ардчиллаас ухарч байна.

-Шүүх, прокурорын хэлмэгдүүлэлтэд өртсөний хувьд шүүхийг хэрхэн шинэчлэх ёстой вэ?

-Би зөвхөн өөрийнхөө жишээн дээр хэдэн үг хэлье. Монгол их бага хэмжээгээр олон улсын стандартад нийцсэн хуультай юм шиг санагдсан шүү. Харамсалтай нь, тэрийгээ ойлгодог, хэрэгжүүлдэг шүүгчид надтай таарсангүй, ер нь тэд ноль байсан. Монгол Улсын нэгдэн орсон гэрээ конвенцийг бүр ч мэдэхгүй хүмүүс учирсан даа. Тэр нь ч аргагүй юм билээ, Төрийн ордны 3 давхраас заавараа авчихсан олон хүний хувь заяагаар тоглосон шүүгчид байсан. Шүүх ялзарсан гэж Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатар бас хэлсэн. Шүүх ялзарсан бол боловсон хүчний өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй. Шүүх, прокурорын боловсон хүчинд чанар болон тооны хувьд ихээхэн өөрчлөлт хийхгүй бол Монгол Улсын Засгийн газрын авлигатай хийх тэмцэл бүтэмж муутай хоосон үг болно шүү.

-Тэгэхээр ардчиллыг бэхжүүлэхийн тулд тогтолцоогоо өөрчлөх ёстой юм уу, хүнээ өөрчлөх ёстой юм уу?

-Аль алиныг нь шинэчлэх хэрэгтэй байх аа. Тогтолцоо нь Үндсэн Хуульд бичээстэй байгаа. Ер нь бичмэл Үндсэн хуулийн дэлхийн дундаж нас 19 жил байдаг гэж нэгэнтээ уншиж байсан. Тэгвэл манай ардчилсан Үндсэн хуулийн насжилт аль хэдийнэ 2011 онд дууссан гэсэн үг. Тухай үедээ ҮХНӨ-ийг хийх ёстой гэсэн яриа хөөрөө гарч байсан ч дэмжигдээгүй. 2019 онд МАН дутуу өөрчлөлт хийсэн. Харамсалтай нь, ҮХНӨ-ийг хийх ёстой юм байна гэсэн нийгмийн хүлээлт дээр намууд улс төрийн тоглолт хийгээд эхлэхээр эцэг хуулийг зөв өөрчилж чадах уу гэсэн эргэлзээ төрүүлэх болсон. Тэр тусмаа сөрөг хүчингүй нэг нам давамгайлсан үед Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёстой эсэх дээр нягт, нямбай хандах учиртай.

АРДЧИЛСАН НАМЫН ХАМГИЙН ТОМ АЛДАА НЬ ДАРАНГУЙЛАГЧ ТӨРҮҮЛЭХ ШАХСАН

-Сөрөг хүчин улс төрийн тоглоом болсон гэж та түрүүнд хэлнэ билээ. Гэхдээ өөрөө унасан хүүхэд уйлдаггүй гэдэг. Үнэндээ АН-ыг “алсан” хүмүүс нь АН-ынхан өөрсдөө. Ардчилсан нам байгуулагдсан цагаасаа зөрчил, талцал дундуур туучиж ирсэн шүү дээ?

-Нийгмийн хүнээр төсөөлбөл хоёр нүд нь харж байж холыг харна, хоёр гар нь хөдөлж байж ихийг хийнэ, хоёр хөл нь явж байж холыг туулна, хоёр тархи нь ажиллаж байж зөв чиглүүлнэ. Аль нэг нь буруу ажиллаад байвал ямар нэгэн доголдол, бэрхшээл үүснэ. Эмчлэхгүй, оношоо зөв тогтоохгүй яваад байвал цаашаад саажилттай болох эрсдэлтэй.
АН, МАН хоёр адилхан оролцоотой байж холыг туулна, холыг харна, ихийг бүтээнэ, улсаа зөв чиглүүлнэ. Гэтэл зүүн тархи нь огт ажиллагаагүй, баруун тархи нь байнга ажиллаад байвал ухаалаг шийдвэр гаргах боломжтой юу.

Сөрөг хүчинд асуудал бий. Сөрөг хүчинд буруу бий. Бурууг АН-ынхан өөрсдөөсөө хайх нь зөв. Ардчилсан нам өнгөрсөн 33 жилд гавьяа зөндөө байгуулсан, гай чирж ирсэн. Ялангуяа сөрөг хүчнийг тарамдуулах гадны нөлөөнд автсан. Гадны гар хөлөөр ардчиллын хөлийг тайруулахад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Үнэндээ АН-ыг тарамдуулах ажлыг МАН-аас илүү оросууд хийсэн гэж би хувьдаа дүгнэдэг.

Оросын суртал ухуулагч нь АН өөрөө болсон. Оросын эрх ашгийн төлөө ажилладаг “агент”-ыг төрүүлсэн. Энэ нь Ардчилсан намын хамгийн том алдаа. Ардчилсан намаас бараг дарангуйлагч төрчих шахсан шүү дээ. Үүнээс гарах гэж АН хамгийн их зовж, хамгийн хүнд хэцүү үеэ туулж байна. АН өөрөө өөрийгөө засахын тулд хамгийн түрүүнд монгол тархитай байх ёстой. Түүнээс Орос тархитай, Оросын эрх ашгийг гүйцэлдүүлдэг байж болохгүй.

-Орос тархи гэж Х.Баттулгыг хэлэв үү?

-Хэн нэгний тухай ярихаас илүү АН-ын асуудал нь Оросын агент нам байх уу, Монголын эрх ашгийг хамгаалдаг нам байх уу гэдгээ шийдэх ёстой.

-Ингэхэд Х.Баттулга та хоёрын зөрчил их эртнээс эхэлсэн. Бүр нарийн хэлбэл, өргөн, нарийн царигийн асуудлаас болж. Эргээд харахад М.Энхсайханы зөв байжээ гэдгийг их олон зүйлээ алдаж байж нийгэм одоо л ойлгож байх шиг?

-Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайд хоёулаа өнгөрсөн хугацаанд төмөр замаа бариагүйгээс 80 их наяд төгрөгийг Монгол Улс алдсан гэсэн байсан. Энэ миний тооцоо биш, өнөөдрийн эрх барьж байгаа хүмүүсийн хийсэн тооцоо шүү. Монголын эдийн засаг 1990 оноос тэлсэн, өссөн. Уул уурхайн олборлолт, экспорт нэмэгдсэн. Гэвч тэр тэлэлт тодорхой цэгт тулаад зогссон. Өнөөдөр тэр тодорхой цэгээсээ цааш хөдөлсөнгүй. Тэр цэг нь юу вэ гэвэл тээвэрлэлтийн гацаа, саад бэрхшээлтэй тулгарсан. Орос, Монголын хамтарсан нийгэмлэг УБТЗ-аар тээвэрлэлт хийгээд юу шалих вэ дээ. Монгол уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай байсан бол сүүлийн арав гаруй жил төмөр замаас хамааралтай эдийн засаг руу шилжсэн. Тиймээс төмөр зам, тээвэрлэлтийнхээ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд олон улсын зах зээл рүү гарах экспортын төмөр зам хэрэгтэй болсон. Монголын хувьд олон улсын зах зээл рүү баялгаа зарах хамгийн дөт төмөр зам бол Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр зам. Гэтэл Х.Баттулга төмөр замын төсөл, гарц ярьж эхэлсэн цагаас л Монголын эрх ашгийн эсрэг байсан, санаатайгаар эсэргүүцсэн. Оросын эрх ашигт үйлчилсэн. Монгол Улс олон сая ам.долларын алдагдал хүлээж, мухар төмөр зам барьж байхад Орос, Хятад нарийн царигтай төмөр замаар холбогдлоо. Шулуухан хэлэхэд, Монголын эдийн засагт Монгол ялах биш алах бодлого явагдсан. Тэр хорлол олон жил үргэлжилнэ. Наян их наяд цаашаа хохирол яригдана.

-Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг та хариуцсан. Сүүлдээ терроризм хийсэн гэж буруутгагдсан. Уг нь таны боловсруулсан төслөөр Тавантолгой эргэлтэд орсон бол өнөөдрийн нүүрсний хулгай, оффтейк гэрээний луйвар яригдахгүй байсан байх?

-Хэрвээ тэр үед Тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан бол Монголын эдийн засаг хэд дахин тэлэх байсан. Нүүрсээ биржээр зарснаас хойш эдийн засаг өсөлттэй гарлаа л гэж байна. Гэтэл үүнээс илүү өсөлтөө бид овоолсон шороо, төмрийн сэг болгоод дуусгасан шүү дээ. “Тавантолгой”-н төсөлд хөрөнгө оруулагчдын гарын үсгийг зуруулчихсан бол бид биш тэд мөнгөө үрэх ёстой байсан. Гадныхны мөнгөө үрэх ажлыг Монгол өөрийнхөө мөнгөөр хийгээд үр ашиггүй төсөл болголоо. Тэр мухар төмөр замаар нь хэзээ нүүрс тээвэрлэхийг мэдэхгүй. Тээвэрлэлээ гэхэд эдийн засаг, хүн, малын эрүүл мэндэд асар их хохиролтой.

-Яагаад?

-Төмөр замаар нүүрсээ зарахын тулд Хятадын төмөр замтай нийлэх ёстой шүү дээ. Гэтэл өргөн, нарийн, өндөр намаараа зөрчихсөн. Газар зүйн байрлалаараа хүртэл зөрчихсөн. Хооронд нь нийлүүлсэн байгууламж барихад дахиад 300 сая ам.доллар хэрэгтэй гэсэн. Монгол мөнгөөр бол их наяд гаруй төгрөг.

Төслийг буруу хийвэл түүнийг засах нь бүр илүү зардал шаарддаг, дороос нь өндийх хэцүү. Тиймээс мухар төмөр замыг холбоно гэж байхаар бараг шинэ төмөр зам барьчихсан нь илүү амар. Зардал нь бараг ижил тусна. Барьсан төмөр замаа Хятадын төмөр замтай холбох байгууламж барилаа гээд асуудал бүрэн шийдэгдэхгүй.

Өргөн царигтай төмөр замаар явах вагоныг Оросоос авна. Орос өнөөдөр дайн байлдаантай байна. Нүүрс тоосрох чанараараа гурил, цементтэй адилхан байдаг юм. Тиймээс төсөл боловсруулахдаа энэ асуудлыг тооцоод нарийн царигтай төмөр зам барих нь байгаль экологи, хүний эрүүл мэнд талаасаа зөв юм байна гэж шийдэж байсан юм. Цариг зөрвөл нүүрсээ заавал буулгана, буцааж ачна. Тэр бүхэнд тоос үүснэ. Байгальд маш хортой. Говийн бүс нутагт нүдэнд үл үзэгдэх тоосжилт бий болно. Хүн малын асар том гарз учирна гээд урьдчилан сануулаад байхад зөрүүдэлсэн. Тэр зөрүүдэлсний үр дагаврыг цаашдаа олон жил амсана.

-Тэгээд л та “Би чамаар Монголоо тоглуулахгүй” гэсэн юм уу?

-Тэрнээс өмнө. “Монголын төмөр зам”-ын даргаар ажиллаж байтал нэг өглөө ТӨХ хуралдаад намайг ажлаас чөлөөлсөн шийдвэр гаргуулсан. Юу болоод байгаа учрыг нь Х.Баттулгаас асуутал “Би чамайг танихгүй” гэсэн мессеж ирүүлсэн. Хариуд нь “Би чамаар Монголоо тоглуулахгүй” гэсэн мессеж бичээд бид хоёрын харилцаа тасарсан. Үнэндээ Х.Баттулга Монголоор хангалттай тоглолоо.

-Таныг өөрөө урьж авчирсан гэдэг биз дээ?

-Тэгсэн, би ирсэн, бодлоготой нь танилцсан. Буруу явж байгааг нь хэлсэн. АНУ-ын “Маккензи”-аар төмөр замын ТЭЗҮ-г хийлгэсэн л гэдэг юм. Үнэндээ “Маккензи” бол алдартай компани, тиймээс гадаад орнуудад хийсэн ажлаа бүгдийг нь вэб сайт дээрээ жагсааж тавьдаг байхгүй юу. Тэр жагсаалтад Монголд ийм юм хийсэн гэж байгаагүй.

НЭГ ЗӨВЛӨГӨӨГ ХЭЛЬЕ, ГҮНЗГИЙ ӨРӨНД ОР

-Гашуунсухайтын төмөр замын төслийн гүйцэтгэгч “Самсунг Си энд Ти” хуурамч нь байсан тухай ярьдаг. Тэрэн шигээ хуурамч “Маккензи”-гаар ТЭЗҮ хийлгэчихсэн гэсэн үг үү?

-“Самсунг Си энд Ти” хуурамч эсэхийг сайн хэлж мэдэхгүй.

Миний хувьд “Маккензи”-гийн ТЭЗҮ гэдэг нь Москвагийн ТЭЗҮ байсан гэж харсан. “УБТЗ”-ын санхүүжилтээр хийсэн, нарийндаа бол УИХ-аас баталсан Төрөөс баримтлах төмөр замын баримт бичиг бол оросуудын боловсруулж өгсөн америк шошготой бодлого байсан. Тэр Оросын төмөр замын бодлого өнөөдрийг хүртэл Монголд хэрэгжиж байна.

Үүнийгээ УИХ, Засгийн газар нь өөрчилдөг ч үгүй. Тэгэхээр яаж Монголын төмөр замын төслүүд амжилттай хэрэгжих юм бэ. Төмөр замын бодлогоо эргэж хараач гэж би сошиалдаа хэлээд байгаа. Анхаарч үзэхгүй яваад байна л даа. Одоо ч мөнгөгүй болсон биз. Гэлээч бодлогоо өөрчлөх хэрэгтэй.

-Тэгээд одоо яах ёстой юм бэ, шинэ төмөр зам дахиад барих шаардлагатай болж байна уу?

-Нэг зөвлөгөөг хэлье, гүнзгий өрөнд ор. Гүнзгий өрөнд орохын тулд Түүхийн зөв талд гарахаас өөр аргагүй. Харин ахиад өр тавихдаа үр ашигтай байх ёстой. Гэхдээ төрд итгэж хөрөнгө оруулагчид зээл өгөхгүй байх. Хувийн хэвшилд магадгүй. Тиймээс төр хувийн хэвшилтэйгээ зөв түншлэх ёстой.

-Төр, хувийн хэвшилтэй түншилнэ гэж нэг амаараа яриад нөгөө амаараа хувийн хэвшлээ дээрэмдэж байна гэсэн шүүмжлэл тасардаггүй. Жишээ нь, “Эрдэнэт”-ийг төр зуун хувь өөрийн мэдэлд авсны цаад шалтгаан нь дарга нар шахаа хийх, ёндоо хуваах байсан юм биш үү?

-Зах зээлийн үл үзэгдэгч гар гэж байна. Эсвэл төрийн хүнд гар гэж байна. Хэрвээ зах зээлийн үл үзэгдэгч гарыг илүү түшвэл төрийн хүнд гар хөнгөн гар болж хувирдаг. Харин төрийн хүнд гарыг илүүд үзвэл зах зээлийн үл үзэгдэгч гар алга болдог. Манайд төрийн оролцоо эдийн засагт 50 хувьтай яваа. Хаана арвич, хямгач байдаг вэ гэвэл хувийн хэвшил дээр байдаг. Төрийн өмч дээр авлига, хулгай, луйвар л яригдаж байгааг энэ олон дуулиант хэргүүдээс харж байгаа биз дээ.

-Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газарт та ажиллаж байсан. Танай Засгийн газар “Эрдэнэт”- ийн 49 хувийг Монголд авчирсан, Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийн төлөвлөгөөг баталсан. Үүнээс үүдээ Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг интерполоор эрэн сурвалжлагдаж буй гэмт хэрэгтэн болсон шүү дээ?

-Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийн төлөвлөгөөг батлах нь зөвөө гэдэг би санал нэгдсэн. Оюутолгойн газар дор байгаа баялгийг хэрхэн мөнгө босгож авах вэ гэдэг компанийн төлөвлөгөө юм шүү дээ, уг нь. Мэдээж, эргэлзсэн хүмүүс байсан. Монгол үр ашгаа өгөх төслийн төлөө буруу зөвөө туулаад явах нь зөв байсныг өнөөдөр бүгдээрээ харж байна шүү дээ. Аливаа асуудалд сайн, муу тал байгаа. Зарим асуудлыг нь сайжруулсан тал бий байх, цаашдаа ч сайжруулаад явах ёстой. Гэрээний сайн, муу гэх асуудал үргэлж яригддаг асуудал. Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийн төлөвлөгөөг батлаагүй байсан бол Рио Тинто Монголоос гарч явсан байхыг ч үгүйсгэхгүй. Цаашдаа далд уурхайн бүтээн байгуулалтаас Монгол хожно уу гэхээс алдаагүй. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг худалдаж авахад яарлаа гэж тухайн үед харж байсан. Гэхдээ өнөөдрийн дэлхийн улс төрийн нөхцөл байдлыг үнэлээд хэлэхэд яарсан нь зөв байж, Монгол хожсон юм байна. Түүхэн жишээ хэлэхэд Америк Оросоос Аляскийг авахад түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн Сангийн сайдыг тухайн үедээ буруутгаж байсан. Цаг явах тусам л “Эрдэнэт” Монголд ирсэн нь хамгийн зөв шийдвэр байжээ.

БИЗНЕСИЙН НЭГ ХЭЛТЭЙ БОЛООГҮЙ ЦАГТ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧИД ОРЖ ИРЭХГҮЙ

-Та гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн байхдаа өмч хувьчлалыг эхлүүлсэн гавъяатай. Үүний үр дүнд Монголын эдийн засаг тэлсэн, өссөн, хөгжсөн. Харин өнөөдөр төрийн өмчийн оролцоо улам томорч байна. Үүний сөрөг тал нь юу вэ?

-Авлига, хулгай. Төрийн капитализмын цаана хавтгай хулгай, авлига явагддаг. Тиймээс хувьчлалыг гарцаагүй хийх шаардлагатай. Хувьчлалыг хийх арга нь орчин үед өөрчлөгдсөн. Хувьцаагаа бирж дээр зарахаас эхлээд. Үүнийг дагаад шинэ технологи, шинэ бодлого, хамгийн гол нь хяналт тооцоо орж ирнэ. Монгол том төсөл хийж сураагүй. Оюутолгойгоос өөр. Том төсөл хийхэд бизнесийн хэл хамгийн чухал.

Бизнесийн хэл гэдэг нь нягтлан бодох бүртгэл юм. Нягтлан бодох бүртгэл нь олон улсынхтай ижил болчихоор гадаадын хөрөнгө оруулагчдад тоглоомын дүрэм нь ойлгомжтой, хялбар болно. Татварын маргаан элдэв зарга хэрүүл гарахгүй. Бизнесийн хэл зөрөхөөр татварын маргаан тасардаггүй. Хөрөнгө оруулагчдын ганц дургүй юм энэ.

Оюутолгой дээрх татварын маргаан бол бизнесийн хэл зөрснөөс болсон байх гэж би дотроо таамаглаж байгаа. Нягтлан бодох бүртгэлээ олон улсын стандартад нийцүүлэхгүй бол хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй.

-Тэгэхээр гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд нягтлан бодох бүртгэлээ шинэчлэх ёстой юм байна, тийм үү. Х.Нямбаатар сайд бол гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг “бурхан мэт хүндэлнэ” гэсэн байсан.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд нягтлан бодох бүртгэлээ шинэчлэх хэрэгтэй. Түүнээс мянга сайхан амлалт өгөөд хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй. Хөрөнгө оруулагчдын хүсч байгаа гол зүйл бол бизнесийн нэг хэл.

-Төр хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ зөв түншлэх ёстой гэлээ. Жишээ нь, яаж?

-Төр хувийн хэвшлийн түншлэл гэхээр хүмүүст төр давамгайлаад байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрнө. Тиймээс хувийн хэвшлийн төрийн түншлэл гэвэл ядаж хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрнө. Үнэнийг хэлэхэд, гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголыг өнөөдөр төдийлөн сонирхохгүй. Улс төр, эдийн засгийн байдал, гадаад хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид мөнгөө хийгээд үйл тамаа эдлэж байж ашгаа авч чадахгүй бол юу гэж Монгол руу ирэх юм бэ. Хөрөнгө оруулагчдын хүсч байгаа юм хөрөнгө, мөнгө.

Бусад улс орнууд бизнесийн нэг хэлээр яриад байхад бизнесийн боловсролгүй, улс төрийн соёлгүй улсад хэн хөрөнгө оруулах вэ дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг төр гуйгаад ирэхгүй. Харин хувийн хэвшил-төрийн түншлэл гуйвал бас өөр байж магадгүй. Дээрээс нь Монгол Улсын улс төрийн шийдвэр нь маш бөөрөнхий, ойлгомжгүй, тодорхойгүй байдал ч хөрөнгө оруулалтад нөлөөлнө.

-Төвийг сахих бодлогыг хэлж байна уу. Үнэндээ Монгол Улс газар нутгаа аваад нүүхгүйгээс хойш төвийг сахихаас өөр аргагүй юм биш үү. Орос цоргоо, Хятад хилээ хаавал монголчуудын амьдрал дуусна.

-Олон улсын дэг журмыг дэндүү хялбаршуулж харахаар айдастаа хүлэгдчихдэг. Одоо Оростой муудалцвал шатахуун өгөхөө больчихно, Хятадтай муудвал хилээ хаана гэж ойлгодог. Бие даасан бодлого явуулахаас эмээх нь өөрөө буруу. Нэг зүйлийг сонирхуулахад өмнө нь зах зээл дээр түшиглэсэн даяаршлал явагдаж байсан бол Украины дайны дараа үнэт зүйл дээр түшиглэсэн хөрөнгө оруулалт хийгдэх болно. Тиймээс удаан хугацаанд төвийг сахиад явах боломжгүй. Жаахан муухай амьдаръя гэвэл түүхийн буруу талыг, хөгжиж дэвшье гэвэл түүхийн зөв талыг сонгох хэрэгтэй. Тиймээс гадаад бодлогоо идэвхтэй болгох хэрэгтэй. Би бол гадаад бодлого идэвхтэй байна гэж хэлж чадахгүй.

-Нэг үеэ бодвол олон тулгуурт, нээлттэй гадаад бодлого хэрэгжүүлэхэд  Ерөнхийлөгч болон эрх баригчдын зүгээс нэлээд анхаарч байх шиг байна?

-Удаан хугацаанд төвийг сахиад яваа учраас түүхийн өмнө сонголт хийх шаардлагатай болсон. Би түрүүнд хэлсэн Монгол сайн явах уу, муу явах уу гэдгээ сонгох цаг бидний өмнө ирсэн байна. За ингээд ярилцлагаа дуусгая даа.

-Баярлалаа, танд.

NEWS.MN

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан М.ЭНХСАЙХАН:

-Дэлхийн геоулстөр, тэр дундаа хоёр хөршийн нөхцөл байдал амаргүй байгаа энэ үед Монгол Улс ямар бодлого хэрэгжүүлэх нь зөв бэ. Өнөөдрийг хүртэл төвийг сахисан байр байр сууриа хадгалж байгаа нь зөв үү?

-2022 оны хоёрдугаар сарын 24-нд манай хойд хөрш Орос улс Украинд түрэмгийлэл хийж дайн өдөөсөн. Уг нь эхэндээ гурав хоног, хамгийн ихдээ долоо хоног болно гэж төлөвлөсөн юм шиг байгаа юм. Бүгд л тийм байх болов уу гэж тооцоолж байсан.

Бодит байдал дээрээ жил гаруй сунжирч Орос стратегийн хувьд ялагдах нь тодорхой болчихоод байна.

Дайн дуусаагүй оргил үе дээрээ явж байгаа тул дайнаас үлдэж гарах үр дагаврыг урьдчилан хэлэх хэцүү. Гэвч нэг юм тодорхой. Энэ бол дайны дараах дэлхийн дэг журам ихэд өөрчлөгдөнө. Дэлхийн геоулстөрийн дүр зураг ч ихэд өөрчлөгдөнө. Бизнес, худалдаа, хөрөнгө оруулалт ч шинэ маягаар глобалчлагдана. Товчхондоо зах зээлийн хөдөлгүүртэй глобальчлал супер гүрнүүдийн хөдөлгүүртэй глобалчлал болно гэж байгаа. Хятадын хувьд Оросын өдөөсөн дайн сунжирч том асуудал болно гэж бодоогүй. Ямар сайндаа Украинд сурч байсан 6000 оюутнаа татаж амжаагүй байснаас үзэхэд Путины дайны товыг Хятад урьдчилан мэдэж байгаагүй бололтой юм.

Украинд болж байгаа үйл явдал сунжрах нь Хятадын геоулстөрийн эрх ашгийг хөндөж байгаа тул бараг нэг жил таг дуугуй суусан. Цаашид дуугүй суух нь олон улсын тавцан дээр Хятадыг улам бүр ганцаардуулах нөхцөл байдал руу түлхэж байгаа тул “Энхтайвны төлөвлөгөө” гэгчийг санаачилж зуучлагчийн үүрэг роль гүйцэтгэх оролдлого хийж байна.

Тэр хүрээндээ Ши Жиньпин Москвад айлчилж байгаа. Нөгөөтэйгүүр, хөрш Орос оронтой тогтоосон харилцаагаа хадгалахыг эрмэлзэж байгаа. Орос-Хятадын гадаад худалдаа 150 тэрбум ам.доллар бөгөөд энэ нь Хятадын хэмжигдэхүүнээр их биш, Хятадын нийт худалдаа эргэлтийн гурван хувиас хэтрэхгүй. Тиймээс эдийн засаг гэхээсээ илүүтэй “хязгааргүй найрамдал”-аа хөгжүүлж байна.

Монгол Улс НҮБ-ын талбар дээр Украины асуудлаар үргэлж түдгэлзсээр ирсэн. Монгол Улс АНУ, ОХУ, Хятад улстай стратегийн түншлэлийн гэрээтэй. Алив огцом гадаад бодлогын өөрчлөлтөө түншүүдтэйгээ зохицуулах бэрхшээлээс болоод түдгэлзэх дипломаси явуулсан бизээ гэж бодож болох юм.

Гэвч дайн сунжирч үргэлжлэх тусам Монгол Улс дэлхийн дийлэнх олонхоос холдон хүнийсвэл ирээдүйд учрах хохирол нөхөж баршгүй.

Дайн хэзээ нэгэн цагт дуусна. Украин Европын хүчтэй гүрэн болно. Дэлхийд нөлөөтэй болно.

Европын хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн хаб болно. Ийм үзэл баримтлалтайгаар жижиг улс орнууд гадаад бодлогодоо өөрчлөлт хийж байгаа харагдана. Судалгаатай, тооцоотой ажиллах цаг тулчхаад л байна гэсэн үг.

-Хятадын зүгээс Монголын нүүрсийг зах зээлээс шахах гэсэн албан бус мэдээлэл цацагдаж байна. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Албан бус мэдээллийг тойрч  ярилцаж суух хэрэг байна уу даа. Зах зээл талаас нь харвал ойрын үед нүүрснээс дэлхий тэр тусмаа Хятад тийм хурдан татгалзах болоогүй байгаа. Хүлэмжийн хийг багасгах, байгаль цаг агаарын өөрчлөлттэй холбоотой  хязгаарлалтууд бол харин илүү бодитой байх. Монголчууд экологид ээлтэй олборлолт, ачилт, буулгалт, тээвэрлэлтээ анхаарч суусан нь дээр.

-Хятадын удирдагч ОХУ-д айлчилж байна. Монгол Улсад энэ хэр нөлөөлөх бол?

-Айлчлал дуусаагүй байна. Үр дүнг хэлэлцэх болоогүй. Би дээр хэлсэн Хятадын хувьд Орос бол авч болохгүй, хаяж болохгүй орон. Тэр хүрээндээ айлчлал хийж байгаа бизээ. Тэглээ гээд Орос, Хятад тас тэврэлдэхгүй. Учир нь, хамтын ажиллагаа нь үзэл суртлаар биш өөр өөрсдийн эрх ашгаар хөгжиж ирсэн.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа тогтсон олон улсын дэг журмаас Хятад өөрийгөө хожигч гэдэг бол Орос өөрийгөө хохирогч гэж төсөөлдөг. Суурь сонирхлоороо зөрүүтэй тул Оросын дайныг санхүүжүүлэгч болох хэмжээнд асуудал очихгүй гэж бодож байна.

Тэр тусмаа Хятад улсын эдийн засаг тийм ч сайн биш байгаа. Гадаад өр нь бараг гурван триллион ам.доллар. Монгол Улсын хувьд хөрш орнуудаас бэлэнчлэх биш харилцан ашигтай байх төсөл, хөтөлбөрүүдийг санаачилж хэрэгжүүлэхээс бидний амьдралын чанар хамаарна.

Дэлхий нийтэд либерал гэдэг үгийг их олон янзаар тайлбарлаж ирлээ. Зарим нь дураараа дургихын нэр гэнэ. Зарим нь баячууд нь улам баяжихыг өөгшүүлдэг систем л гэнэ. Мөн хартай нэгэн нь ядуу орнуудыг колоничлох гэсэн хөрөнгөтөн гүрнүүдийн бодлого л гэнэ. Зарим нь цаг хугацааны шалгарлыг давж, ирээдүйд үлдэж болох дэлхийн хэмжээний цор ганц шинжлэх ухаанч үзэл баримтлал л гэнэ.

Энэ үгийн гарал үүслийг хайхаар Францын иргэний хувьсгал руу хөтөлдөг юм. Харгис хааны дарангуйллын эсрэг хувьсгал хийж, чөлөөт иргэдийн нийгэм байгуулсан хүмүүсээ либерал гэж нэрлэдэг байж.

Шашны хувьд либерал сүсэгтэн гэдэг нь хатуу догма баримталдаггүй хэр нь бурхан тэнгэртээ итгэдэг хүмүүсийг хэлдэг аж. Жишээ нь зарим урсгалд эхнэр авахыг хориглодог бол либерал урсгалд нь зөвшөөрдөг.

Эдийн засагт либерал үзэл гэдэг нь төрийн оролцоог зөвхөн “шөнийн манаачийн” хэмжээнд хязгаарлахыг хэлдэг. Эдийн засгийн амьдралд оролцож буй хүмүүс маань өөрсдийн эрхээр шийдвэр гаргана. Зах зээлд үнэ бүрдэхдээ цэвэр эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тогтож байх ёстой.

Сүүлийн үед неолиберал гэсэн үгийг их хэрэглэх болсон. Ингэхдээ доромж, муу утгаар нь төлөөлүүлэн хэрэглэх нь түгээмэл.

Элдэв сурталд авталгүйгээр, зөвхөн түүхэн бодит байдлаас авч үзвэл, шинэ либерал үзэл гэдэг маань эдийн засагт гуравдагч замын онол гэдэгтэй их дүйнэ.

Нийлүүлэлтийг хэт шүтсэн классик либерал урсгал гэж бий. Мөн эрэлтийг дэмжсэн социалист маягийн үзэл буюу зүүний урсгал бий. Тэгвэл энэ хоёр урсгалын давуу талыг нэгтгэх буюу зах зээлийн эрүүл хүчийг, нийгмийн зөөлөн бодлоготой уялдуулах зорилгоор энэ урсгал анх Германд үүсжээ.

Гэвч 1970 аад оноос эхлэн неолиберал гэдэг үгэнд сөрөг утга нааж, улмаар үндэстэн дамнасан корпорацуудыг илт дэмжсэн суртлын нэр гэж гажуудуулан үзэх болжээ.

Үнэндээ бол неолиберал урсгалын үндсэн санаа нь манай үндсэн хуульд байдаг “нийгмийн баримжаатай зах зээлийн эдийн засаг” гэсэн байгууллын онолын суурь гэж хэлж болно.

Неолиберал урсгал амьдрал дээр хэрхэн биеллээ олж ирэв?

Улс төрийн салбарт гэхэд, ихэнх орнуудад саяхныг хүртэл эмэгтэй хүн сонгуульд ордоггүй байлаа. Тэгвэл улс төр дэх неолиберализмын нөлөөгөөр эмэгтэйчүүд сонгуульд оролцох хөдөлгөөн дэлхий даяар өрнөсөн юм.

Мөн том зээл, санхүүжилтийг хуучин цагт зөвхөн том компаниуд авдаг байлаа. Тэгвэл ядуурлын эсрэг нэг том зэвсэг гэгдэж ирсэн бичил зээл бол мөн л неолиберализмын биелэл болно.

Либерал үзлийн нэг том ялалт бол ЗХУ нуран унасны дараа хуучин “соц” орнуудын дийлэнх нь чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг сонгосон юм.

Энэ шилжилтийг манлайлагчдын нэг нь Монгол Улс байлаа. Яагаад байлаа гэвэл манай либерализмын түүх их сонин, дундаа тасалдаж ирсэн байдаг.

1990-1992 онд өмч хувьчлал, үнэ чөлөөлөлт гээд алхмыг зоригтой хийсэн. Гэтэл тэр үед энэ алхмуудыг хийж чадаагүй, хуучин байгууллаасаа шуудхан салж зүрхлээгүй орнууд өнөө хэр нь хүндрэлтэйгээ зууралдсаар байна. Узбекстан, Тажикстан, Украин, Беларус гэх зэрэг цөөнгүй орныг дурдаж болно.

Гэтэл тэр үед либерал реформыг зоригтой хийсэн Зүүн хойд Европын орнууд өнөөдөр Баруун Европын орнуудыг гүйцэж очиход тун ойрхон байна.

Гэвч манай монголын шинэчлэл 1992-1996 онд, мөн 2000-2004 онд зогссон бас царцсан. Энэ хэрээр манай улсын хөгжил хойшилсон.

Шалтгаан гээд олон зүйлийг тооцож болно. Магадгүй сонгогчид огцом өөрчлөлтөд бэлэн биш байсан. Мөн шинэчлэгчид маань ч реформын ач холбогдлыг олон нийтэд зөв ойлгуулж, итгэлийг нь хүлээж чадаагүй байж болох.

Болоод өнгөрсөн түүхийг ямар ч өнгө будаггүйгээр харвал, малыг малчдад, орон сууцыг оршин суугчдад нь хувьчлаагүйсэн бол өнөөдөр манай эдийн засаг, банк санхүүгийн нөхцөл байдал ямар байх байсан бол?

Малын тоо толгой өнөөдөр олон арван саяд хүрэх байсан уу? Банкнуудын нийт актив эдийн засагтай бараг тэнцэхээр болж өсөж чадах уу?

Мал сүрэг, орон сууцыг эдийн засгийн төдийгүй санхүүгийн эргэлтэд оруулснаар монголчууд бид бүгд хожсон.

Бидний хэлж заншсанаар улаан буюу гадаад паспортыг иргэддээ олгосноор ганзагын наймааг эхлүүлсэн. Эдийн засаг хүнд байх үед гадаадад ажилладаг монголчууд жилдээ л олон зуун сая ам.долларыг Монгол руу гуйвуулдаг.

Либерализм манай эдийн засагт сайнаар нөлөөлсөн жишээ салбар бүрд байна. Дөнгөж 2000 онд байгуулагдаж байсан банкнууд өнөөдөр хэдэн зуу, хэдэн мянга дахин томорсон байна.

Өнөөдөр томхон аймгийн нийт эдийн засгийг 20, 30 дахин томруулснаас ч илүү их хөрөнгийг удирдаж буй банкнууд цөөнгүй болжээ.

Уул уурхайн салбарт 1997 онд харьцангуй либерал Ашигт малтмалын тухай хуулийг батлаагүй бол өнөөдөр бид Оюутолгой, Тавантолгой гээд хэрэлдээд сууж байх уу? Нөгөө 2011 оны эдийн засгийн алдарт 17 хувийн өсөлт гарах байсан уу? Үгүй.

Өнөөдрийн өндөрлөгөөс эргэн харахад бидэнд алдсан нь ч байна, оносон нь ч бий. Гэхдээ бид ямар азаар 1990-1992 оны бас 1996-2000 оны тэр үүлэн чөлөөний нар шиг зурвасхан үед либерал реформуудыг эхлүүлж чадав аа? Хагас дутуу хэрэгжиж буй ч гэсэн эдгээр реформын ачаар л бид өдий зэрэгтэй явж байна.

Бас энэ 30 жилийн ихэнхийг нь унтаад, хэт алгуурлаад өнгөрөөсөн нь юутай харамсалтай вэ? Монголын нийгмийг хүн гэж авч үзвэл нэг эмчилгээгээ дуустал хийлгэж чаддаггүй тэвчээр муутай өвчтөн шиг, эсхүл нэг зохиолоо нямбай бичиж дуусгаагүй байж дараагийнх нь шүүрч авдаг зохиолч шиг л байлаа.

Уг нь бол, Монголчууд бидний амьдралын хэв маяг, нийгэм төрд хандаж буй хандлага, шинэ юмыг хүлээж авах чадвар, бие дааж бизнес эрхлэх дайчин зан чанар зэргээс харахад бид неолиберал суртал, бодлогод ойр хүмүүс гэж би хувьдаа боддог.

Нүүдэлчин удам маань ч нөлөөлдөг биз.

Гэвч бид буруу ойлгосон “неолиберализм”-аас жигшсээр, ухралт хийсээр…